TÜRİB’de yeni dönem: Aracılı sistem

Türkiye Ürün İhtisas Borsası (TÜRİB), İstanbul’da Ekonomi Gazetecileri Derneği tarafından düzenlenen bilgilendirme toplantısında 2024 yılında tarım ve finans piyasalarında kaydedilen gerçekleşmeleri ve 2025 yılına ilişkin beklentileri anlattı. Tarım ürünleri piyasasında şeffaflığı, etkinliği ve güvenilirliği artırma misyonu doğrultusunda önemli adımlar atmaya devam ettiklerini belirten Türkiye Ürün İhtisas Borsası (TÜRİB) Genel Müdürü Ali Kırali, “2005 yılında lisanslı depoculuk mevzuatı oluşturulması ile başlayan çalışmalar 2010’da kurulup 2011 yılında faaliyete geçen ilk lisanslı depo (TMO-TOBB LİDAŞ) ile meyvesini verdi. 2015 yılında da ilk elektronik ürün senedi (ELÜS) pamuk üzerine çıkarıldı, bunu buğday ve diğer ürünler takip etti” dedi.

2025 yılı Ocak ayında devreye aldınan ve ürün piyasası aracı kurumlarının entegre edildiği işlem platformu TÜRİS ve Türkiye Ürün İhtisas Borsası hakkında bilgi veren TÜRİB Genel Müdürü Ali Kırali, “Gıda arz güvenliği, gelecek nesiller için kritik bir mesele haline gelmiştir. Tarımsal ürünlerin en iyi şekilde saklanması, fiyatın şeffaf bir piyasada belirlenmesi ve çiftçimizin finansmana erişimi büyük önem taşımaktadır. TÜRİB olarak, piyasa yapımız ve sunduğumuz finansal enstrümanlarla tarımsal ekosistemimizin daha verimli ve sürdürülebilir olmasına katkı sağlamaya devam edeceğiz. Tarım ve finans piyasalarının geleceğine katkı sunmak vizyonu ile çalışmalarımızı sürdürüyoruz. 2025 yılında yeni platformumuz TÜRİS, yapay zeka destekli gözetim platformumuz ATİP, vadeli işlem piyasamız ve güçlendirilen uluslararası bağlantılarımız ile Borsamızın uluslararasılaştırılması dönemini başlatacağız” diye konuştu. Gıda arz güvenliği ve sürdürülebilirlik açısından ülkemizin son yıllarda geliştirdiği en önemli proje olan lisanslı depoculuk sistemi olduğunu belirten Kırali’nin konuşması şöyle:

2005 yılında lisanslı depoculuk mevzuatı oluşturulması ile başlayan çalışmalar 2010’da kurulup 2011 yılında faaliyete geçen ilk lisanslı depo (TMO-TOBB LİDAŞ) ile meyvesini verdi. 2015 yılında da ilk elektronik ürün senedi (ELÜS) pamuk üzerine çıkarıldı, bunu buğday ve diğer ürünler takip etti.

Bu ekosistemin oluşması sürecinde ve bugün gelinen aşamada TÜRİB kimdir, ne yapar, nasıl tarıma değer katar, gıda güvenliği ve sürdürülebilirlik açısından neden bu kadar önemli? Kısaca bunlara değineceğim. 

TÜRİB kimdir?

Türkiye Ürün İhtisas Borsası 8 Haziran 2018 tarihinde kuruldu, 26 Temmuz 2019 tarihinde ilk gongu çaldık. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ve 53 Ticaret Borsamız TÜRİB’de toplam %51 paya sahip. Ülkemizde ürün borsacılığını 130 yılı aşkın bir süredir yapan Ticaret Borsaları ve TOBB camiası bu alanda en büyük bilgi birikimine sahip kurumlar. 

Bunun dışında tarım piyasasının merkez bankası diyebileceğimiz Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) Borsamızda %15 paya sahip. Ülkemizdeki modern borsacılık bilgi birikimine sahip Borsa İstanbul Grubu (Borsa İstanbul, Takasbank ve Merkezi Kayıt Kuruluşu) hepsi birlikte %25 paya sahip. Bunun dışında kalan %9’da kamu bankaları Ziraat Bankası, Vakıfbank ve Halkbank’a eşit oranda dağılmakta ve finans bacağı olarak da ortaklarımız arasında yerini almış durumda. Yönetim Kurulumuzda ortaklarımız yanı sıra çapraz düzenleyici otoritelerimiz olan Ticaret Bakanlığı ve Sermaye Piyasası Kurulu da yer almakta.

TÜRİB ne yapıyor?

Elektronik ürün senedi (ELÜS) dediğimiz, devletin denetim ve gözetiminde olan ve ekseriyeti özel sektör tarafından işletilen ülkemizin dört bir yanındaki lisanslı depolara teslim edilen ürünlerin temsilen çıkarılan elektronik senetler Borsamızda işlem görüyor. Ürün senedi temsil ettiği ürünün cinsi, sınıfı, lokasyonu gibi bilgilerini taşımakta. Bu senet, lisanslı depo tarafından ürünü teslim edenin MKK nezdindeki banka-aracı kurum hesabına yatırılmakta ve o günden sonra Borsamızda işlem görebilir hale gelmekte. Ülkemizin dört bir yanındaki alıcı ve satıcılarla buluşmakta, serbest bir şekilde işlem görmektedir. 

Faaliyete geçişinden bu yana ELÜS Piyasasındaki toplam işlem hacmimiz 255 milyar TL’ye, toplam işlem miktarımız ise 48 milyon tona ulaşmıştır. Hacimde en büyük paya sırasıyla Buğday, Mısır, Arpa ve Ayçiçeği tohumu sahiptir.  ELÜS ihracı yapılan 17 ürün içerisinde bu 4 ürünün işlem hacmindeki payı %97 iken, kalan 13 ürün %3 paya sahiptir. Faaliyete geçtiğimizden bu yana özel sektörün payı, 2021 yılında %90 ile zirveyi görmüş olup, son yıllarda TMO’nun piyasadaki ağırlığı çerçevesinde %30-50 bandında seyretmektedir.

Hangi ürünler ELÜS’e konu olarak işlem görebiliyor?

Lisanslı Depolar: Buzdağının Su Altındaki Kısmı

Ülkemizin dört bir yanında 225 lisanslı depo işletmesi 50 il, 145 ilçe, 308 farklı lokasyonda 12,2 milyon tonu aşan saklama kapasitesi ile sektöre hizmet vermekte. Buradaki ürünler TÜRİB’de alınıp satılıyor. Bunun nasıl bir büyüklük olduğunu anlatabilmek için ülkemiz hububat rekoltesinin 2024 yılı için 40 milyon ton civarında olduğunu düşünürsek, bu rekoltenin %30’u TÜRİB’de işleme konu edilebilir durumda. 2019’da faaliyete geçtiğimizde 4 milyon tondu bu kapasite. Kısa zamanda kat ettiğimiz çok büyük bir mesafe. Lisanslı depoculuk saklama kapasitesinin orta vadede 20 milyon tona ulaşma hedeflenmektedir.

Tarladan TÜRİB’e Ürünün Yolculuğu

Tarım ürünlerinin tarladan TÜRİB’e yolculuğunu adım adım şu şekilde ilerliyor:

1. Ürünlerin Teslimi: Çiftçiler, yetiştirdikleri tarım ürünlerini lisanslı depoya getirir.
2. Ürün Analizi: Yetkilendirilmiş laboratuvarlar, bu ürünlerin kalite sınıflandırmasını ve analizini yapar.
3. Lisanslı Depoda Saklama: Analiz sonuçlarına göre ürünler, lisanslı depoda güvenli bir şekilde ilgili ürün sınıfındaki saklama alanında saklanır.
4. Elektronik Ürün Senedi (ELÜS) Oluşumu: Lisanslı depodaki ürünler karşılığında Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) elektronik kayıt sisteminde lisanslı depo işletmesi temsilcisi tarafından çiftçinin hesabına ELÜS oluşturulur.
5. ELÜS İşlemleri: ELÜSler TÜRİB platformu üzerinden ürün piyasası aracı kurumları aracılığıyla işlem görür. TAKASBANK ve MKK üzerinden bu işlemlerin takası, takas merkezimiz Takasbank üyeleri tarafından gerçekleşir.
6. Sonuç: TÜRİB üzerinden ÜPAKlar aracılığıyla yapılan işlemlerle ürünler alıcılarına ulaşır ve üreticiler karşılığında ödemelerini güvenli bir şekilde alır.

Bu süreç, ürünlerin güvenilir bir şekilde saklanması, ticaretinin yapılması ve finansal işlemlerinin şeffaf bir altyapı üzerinden tamamlanmasını sağlar.

Bu Yolculukta Yer Alan Paydaşlarımız

TÜRİB ve ELÜS Ekosisteminin Şubat 2025 itibarıyla temel unsurları:

• 225 Lisanslı Depo İşletmesi: Türkiye genelinde faaliyet göstererek ürünlerin güvenli bir şekilde saklanmasını sağlamaktadır.
• 7 Ürün Piyasası Aracı Kurumu (ÜPAK): TÜRİB ELÜS Piyasasında aracılık faaliyetleri yürütmektedirler.
• Bakanlıktan faaliyet izni alan Borsa Üyesi ÜPAKlar:

1. Akdeniz Ürün Piyasası Aracı Kurumu A.Ş.
2. Anadolu Ürün Piyasası Aracı Kurumu A. Ş. 
3. Borsa Konya Ürün Piyasası Aracı Kurumu A. Ş.
4. ELÜSMarket Ürün Piyasası Aracı Kurumu A.Ş.
5. Marmara Ürün Piyasası Aracı Kurumu A. Ş.
6. Mezopotamya Ürün Piyasası Aracı Kurumu A.Ş.
7. T. Merkez Ürün Piyasası Aracı Kurumu A.Ş.

• 8 Takas Merkezi Üyesi: ELÜS işlemleri kapsamında bankalar, sermaye piyasası aracı kurumları ve Merkez Ürün Piyasası Aracı Kurumu MÜPAK takas ve saklama hizmeti sunmaktadır.
• 114 Ticaret Borsası: ÜPAKlara acentelik hizmeti vererek ekosisteme katkı sağlamaktadır.

TÜRİB’in Yeni Platformu: TÜRİS

2025 yılı başında büyük bir dönüşümü hayata geçirdik. TÜRİB işlem sistemi TÜRİS, tamamen yerli ve milli kaynaklarla geliştirilerek borsamızın etkinliğini ve performansını artıracak önemli bir adımdır. Bu yeni sistem, piyasa katılımcılarına daha hızlı, şeffaf ve güvenli bir ticaret ortamı sunacaktır.

TÜRİB İşlem Sistemi (TÜRİS), TÜRİB Ar-Ge Merkezi tarafından özkaynaklarımızla geliştirilmiş, yüksek performanslı, dinamik ve sürdürülebilir bir borsacılık çözümüdür. Sistem sahaya ve yatırımcılara daha yakın olacak aracı kurumları ekonomiye kazandırırken, risk, teminat ve temerrüt yönetimi ile piyasa gözetim platformu ATİP (Algoritmik Takip ve İzleme Platformu) ve endeks hesaplama modülü gibi kritik bileşenlerle entegre çalışmaktadır. 

Ayrıca, Matriks, Forinvest ve IdealData gibi ulusal platformlar üzerinden piyasa verilerini yayarak, ELÜS piyasasının geniş kitlelere ulaşmasını sağlamaktadır. 

TÜRİS sadece bir teknolojik dönüşüm değil, Kanun’dan alt mevzuata tüm süreçlerin yenilendiği, risk, teminat ve temerrüt yönetimi gibi kritik süreçlerin entegre edildiği önemli bir yenilenmedir.

TÜRİB’in Türkiye’nin bölgesel tarım emtia ticareti merkezi olma stratejisine katkısı

Tamamı yerli ve milli kaynaklarla üretilmiş TÜRİS borsa yazılımını bölgemizdeki tek organize ve güçlü lisanslı depoculuk sistemine entegre ederek Türkiye’yi tarım emtia ticaretinde bölgesel bir güç haline getirmek için çok önemli bir adım attık. TÜRİB’in kuruluş gününden beri ana hedeflerinden birisi ülkemizin kuzey-güney tarımsal emtia akımında net ihracatçılar ile net ithalatçıların tam ortasında olan avantajlı konumunu bölgesel bir güce çevirmekti. 6 yıldır yaptığımız altyapı yatırımları ve mevzuat düzenlemeleri ile TÜRİB’i bu konuda artık daha atak olabileceği bir konuma getirdik. TÜRİS sisteminin tamamlanması ile ülkemiz artık lisanslı depoculuk sistemini ve TÜRİB’in bununla sistemle entegre yerli borsa yazılımını bölgedeki diğer ülkelere ayrı ayrı veya birlikte kullandırarak bölgesel bir ticaret merkezi olabilme potansiyelini gerçekleştirmeye bir adım daha yaklaştı.

TÜRİB’de Yeni Dönem: Aracılı Sistem

13 Ocak’ta TÜRİS işlem sistemiyle devreye alınan aracılı sistemle birlikte TÜRİB ELÜS Piyasasında 7 Ürün Piyasası Aracı Kurumu (ÜPAK) işlem yapmaya başlamış ve emirler bu aracı kurumlar üzerinden TÜRİB’e gönderilmeye başlanmıştır. Böylece TÜRİB’in Ankara’daki merkezinden mudi ve yatırımcılara hizmet sunma tekeli ortadan kalkmış ve sektör rekabete açılarak daha orta ve uzun vadede iyi hizmet ve daha düşük komisyonlar için yol açılmıştır. 

Yeni dönemde ÜPAK’lar sahada çiftçi, tüccar, sanayici ve yatırımcıya daha yakın hizmet sunarak onların hizmet ve ürün taleplerini yerine getirmek için rekabet ederek TÜRİB piyasalarının daha çok katılımcıyla derinleşmesine katkı sağlayacaklardır.

Ürün İhtisas Borsacılığının Geleceği: Vadeli İşlem Piyasası

TÜRİS’de Kasım 2025’te devreye almayı planladığımız Vadeli İşlem Piyasası ile ELÜS ve TÜRİB Fiyat Endeksleri üzerine dayalı türev sözleşmeleri işleme açılacak. Bu sayede, tarımsal piyasalarda fiyat istikrarının sağlanmasına ve çiftçilerimizin risklerini yönetmelerine olanak tanıyacağız.

Uluslararası İş Birliklerimiz

TÜRİB olarak küresel işbirliklerimizi güçlendiriyor, uluslararası arenada daha etkin bir oyuncu haline geliyoruz. Moğolistan, Çek Cumhuriyeti ve Pakistan Ürün ihtisas borsaları ile imzaladığımız anlaşmalar, tarım ürünlerinin ticaretinde yeni fırsatlar yaratacak ve pazar derinliğini artıracaktır. Antrepoların da lisanslı depoculuk ile entegre edilmesi ve bölgedeki tarım emtia ticaretin de TÜRİB üzerinden yürütülmesi yönünde fizibilite çalışmalarımız devam etmektedir.

TÜRİB ve lisanslı depoculuk sistemi tarıma nasıl değer katıyor?

1. Temini zorlaşan hububatın güvenli depolarda muhafazası 

Hububat ürünleri 2-3 ay içinde hasadı yapılan ancak ertesi hasada kadar 12 ay boyunca tükettiğimiz ürünler. Bu süre içinde bunların bir yerde depolanması gerekiyor. İklim krizi ve dünyanın tahıl ambarı olarak nitelendirebileceğimiz bölgede yaşanan savaş sonucunda hububat üretimi gittikçe zorlaşan ve pahalılaşan bir emtia grubu haline gelmiştir. Kısacası hububat artık adeta altın değerinde. Bu gittikçe daha zor üretilen ve değeri gittikçe artan ürün grubunu hasat ettikten sonra nerede tutmak istiyoruz? Bir uçta son teknoloji kullanılarak inşa edilen ve içindeki ürünleri minimum fireyle koruyan lisanslı depolar varken, diğer tarafta güvenliği ve şeffaflığı daha düşük pek çok depolama çeşidi mevcut. 

Lisanslı depolar devletin denetim ve gözetimi altında özel sektörün işlettiği şeffaf yapılardır. Ürünler kimin elinde, kim alıyor-satıyor her şey kayıt altında ve anlık olarak izlenebiliyor. Altın kadar değerli hale gelen ürünlerimizi bu lisanslı depolarda mı saklamak istiyoruz yoksa daha opak depolarda mı? Bu nedenle ürünlerin lisanslı depolarda korunması ülkemiz gıda güvenliği açısından elzemdir.

2. Fiyat manipülasyonlarına karşı koruma sağlayan şeffaf ve etkin bir piyasa

Diğer taraftan hububat fiyatlarının TÜRİB gibi derin, adil ve şeffaf bir piyasada belirlenmesi son derece önemli.  Savaş, kuraklık, iklim krizi ve bulaşıcı hastalık gibi dönemlerde hububat fiyatları manipülasyona açık hale geliyor. Ürünlerimiz şeffaf ve merkezi olmayan bir piyasada mı yoksa TÜRİB gibi finansal piyasalarda gözetim tecrübesi olan personeli tarafından yönetilen, piyasa gözetim sistemi ile piyasa manipülasyonlarının takip edildiği, geniş bir katılımcı ve yatırımcı kitlesi ile adil ve şeffaf fiyat oluşumu sağlayan, denetlenip gözetlenen TÜRİB gibi bir borsada mı işlem görmeli? 

Ülkemizin gıda güvenliği ve sürdürülebilirlik bağlamında bu soruya cevap, mümkün olduğu kadar çok ürünün lisanslı depolarda depolanması ve TÜRİB’de işlem görmesidir.

3. Çiftçinin finansmana erişiminin ve finansal sürdürülebilirliğinin sağlanması

Çiftçiler ülkemizde finansmana erişimi en güç olan kesimlerden biri, çünkü diğer kredi müşterilerine göre, bankalarca güvenilir ve likit kredi teminatı olarak kabul edilen varlıkları göreceli olarak sınırlı. 

TÜRİB’de işlem gören ELÜSler bankalar tarafından en üst seviyede güvenilir ve likit olarak kabul edilen teminatlar. ELÜS sayesinde ürününü lisanslı depolarda tutan çiftçiler bu ürünleri üzerine çıkarılan ELÜSlere bankalar tarafından verilen krediler ile finansmana kolaylıkla erişebilmekte. Böylece girdi maliyetlerinden kaynaklanan borcunu kapatıp hasat sonrası 4-5 aylık dönemdeki dalgalı piyasada ürününü ederine satma olanağına kavuşup, üründeki hasat sonrası değer artışından faydalanabiliyor çiftçilerimiz. Bu çiftçilerimizin finansal sürdürülebilirliği açısından oyun değiştirici, devrim niteliğinde bir gelişme.

Önümüzdeki Dönemde Tarıma Değer Katmaya Nasıl Devam Edeceğiz?

Devreye aldığımız TÜRİS işlem platformu üzerinden vadeli işlem sözleşmelerini işleme açmak için çalışmalar 2024 yılı sonunda ivme kazandı. 2025 yılı sonunda vadeli işlem piyasasının devreye almayı hedeflemekteyiz. Böylece, 12. Kalkınma Planında (2024-2028) mali piyasalara yönelik politikalar arasında yer alan “ürün ihtisas borsalarının ürün ve hizmet çeşitliliği geliştirilerek, emtia piyasalarında risk yönetimine yönelik rolünün artırılması” politikasına hizmet edeceğiz. 

Tarım ürünlerinin ticaretini ve finansmanını kolaylaştırarak ve emtia piyasalarında risk yönetimi araçlarını geliştirerek tarım sektörünün sürdürülebilir büyümesine katkı sağlayacak projeleri paydaşlarımızla birlikte hayata geçirmiş olacağız. İleri tarihli fiyat oluşumu için TÜRİB Vadeli İşlem Piyasası ile önemli bir fonksiyonu daha yerine getirmiş olacağız. TÜRİS projesi ile tarım ekosisteminin dijital dönüşümüne önemli katkılar sağlanacaktır.

Katılım finansmanında kısa vadeli fon temininde teverruk finansman modelinde emtia ticaretinin ELÜS üzerinden gerçekleştirileceği Teverruk Piyasasının devreye alınması çalışmaları 2023 yılında da T.C. Ticaret Bakanlığı, T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığı, Türkiye Katılım Bankaları Birliği ve Toprak Mahsulleri Ofisi başta olmak üzere paydaşlarla birlikte yürütülmüştür. Halen teverruk işlemleri yurt dışındaki piyasalarda gerçekleştirilmektedir. Söz konusu hacmin TÜRİB Teverruk Piyasası ile yurt içine çekilmesi hedeflenmektedir. TÜRİB Teverruk Piyasasının teknik altyapısı tamamlanmış olup, hukuki altyapısının hazır hale gelmesi için çalışmaların 2025 yılında tamamlanması hedeflenmektedir. Likit ve derin bir emtia piyasası katılım finansına da çözüm üretebilecektir. Türkiye’nin bölgesel güç olması, yurt dışı piyasalarla rekabet edebilmesi ve bu alanda uluslararası bir finans merkezi olabilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması ve vergisel avantajlar tanınması önem arz etmektedir.